Voor en na

Wij zijn niet uit de lucht komen vallen  –  er was iets voor ons. Niet alleen voorouders, maar ook het werk van hun handen. Dat is de cultuurhistorie van het verleden. Hij heeft betrekking op bewerken. Er zal ook iets na ons zijn, het werk van onze handen. Dat is de cultuurhistorie van de toekomst. Beide verdienen evenveel aandacht.

Wuiven naar kinderen
Waarom zouden wij respect tonen voor ons erfgoed?
Wegens onze achterkleinkinderen. Wij kennen hen niet, maar zij ons wel. Ons belang is, dat zij, de Zaanse Schans ziende, tot de slotsom komen dat wij het goed gedaan hebben: zorgvuldig, creatief, deugdelijk en schoon.
Ja, ook de Zaanse Schans  –  dat wonderlijke mengsel van authentiek en vals, museum en pretpark, historie en fabel, oprechtheid en kitsch.

Verandering
Iedereen heeft verdriet om verandering in het decor van zijn jeugd. Dat is onderdeel van de condition humaine: het veranderen van het decor maakt duidelijk dat er geen terugkeer is naar de idylle van de jeugd. Het verdriet is onafwendbaar, maar daarom niet minder reëel. Even reëel als de onontkoombaarheid van de verandering.
Ook iedereen heeft een hekel aan verandering in het bestaande landschap. Dat is onderdeel van de condition animale: zoals de kat is onwennig is in het vreemde pakhuis, zijn wij onwennig wanneer de bestaande oriëntatiepunten verdwijnen, of worden vervangen door nieuwe tekens en markeringen. Niets aan te doen, maar wel iets om op te merken.

Waarde en weermiddel
“Alles van waarde is weerloos.” Is dat zo? Weerlozer dan alles van waardeloos?
Waardestelling lijkt weermiddel te worden, in te zetten om verandering te voorkomen.
Hoe waarderen wij? Door verdriet en hekel wordt het nieuwe a priori als slechter gezien dan het oude. Slechter, of in geobjectiveerde termen: minder waardevol. Er is sprake van aantasting van waarde.
Dit werkt ook omgekeerd: wat er oud uitziet (“niet is aangetast”) kan a priori op meer waardering leiden dan wat er nieuw uitziet. Zelfs al is het in het echt nieuwer.
Maar of het nieuwe landschap slechter is dan het bestaande moet nog blijken: eens zal het onderwerp van waardering zijn van onze achterkleinkinderen, die er een gelukkige jeugd in doorbrachten.

Behoudparadox
“Het ergste is als alles blijft zoals het is.” (Judith Herzberg)
“Als we willen dat alles blijft zoals het is, moet alles anders worden.” (Guiseppe Tomasi di Lampedusa)
De zee terug, het veen omhoog, de steden weg, en ook het klimaat weer wat barser. Het wordt nooit meer zoals het was.
Behoud kan hier en daar een beetje, maar niet veel overal.
Er is een andere, belangrijkere (want wel van toepassing op veel overal) opgave: behoud van de mogelijkheid van geheugen. Wat is dat?
“Behoud door ontwikkeling” is een paradox: behoud voorkomt ontwikkeling en ontwikkeling doorkruist behoud. De paradox lost op in de ontwerpopgave. Het is niet meer dan een eenvoudige toevoeging. De ontwerpopgave die betrekking heeft op “ontwikkeling” wordt verrijkt met een extra en uitdagende spelregel:
… en ontwerp zodanig dat de herinnering aan het oude bewaard blijft in het nieuwe.

Strategie en tactiek
Behoud van uitzonderlijke kwaliteit  –  de strategie voor de kroonjuwelen van het landschap: cultuurhistorische topstukken, bepalend voor de identiteit.

• restaureren van objecten
• replica’s  –  wat verdwenen is wordt teruggebouwd, en geeft zo een beeld van het verleden
• bewaren van representatieve ensembles  –  de Asterixstrategie: enkele plaatsen waar het decor van de cultuurhistorie nog significant staat worden gevrijwaard, een reservaat van oorspronkelijkheid in een vernieuwde wereld, “stijlkamers”

Continuïteit van karakter  –  de strategie voor ruimtelijke structuren en elementen die cultuurhistorisch van belang zijn en in ruimtelijke zin samenhang geven aan een gebied. Hier gaat het om het herkenbaar houden van de ruimtelijke kenmerken hiervan (openheid, verkavelingsrichting, bebouwingsstructuur, profiel van kades, wegen en waterlopen).

• bewaren van de ruimtelijke hoofdstructuur
• hergebruiken van delen van het oude decor –  een soort verbouwing; de evocatie van de cultuurhistorie door de combinatie van oude en nieuwe elementen

Inspiratie en respect  –  overal zijn kleine verwijzingen naar een verleden, fragmentarisch of anekdotisch, en soms ingrijpend veranderd en verbouwd. Dit is de uitnodiging om een bijdrage aan de cultuurhistorie te leveren, door de geschiedenis te onderzoeken in de opgaven voor de toekomst, daar inspiratie uit te putten, en deze tot uitdrukking te brengen in het ruimtelijke resultaat. Doe wat je moet doen, en doe dat met kennis van en respect voor het verleden.

• overnemen van vorm; verzinnebeelding van de cultuurhistorische afkomst door middel van beelden die in een of enkele, maar niet alle kenmerken overeenkomen met (hoe men denkt dat) het vroeger was een vorm van beeldrijm
• transformaties  –  nieuwe elementen in het landschap worden niet vormgegeven naar model van de bestaande (of de oude) elementen, maar “op de wijze van de oude”
• replica’s van een niet bestaand verleden – het creëren van representaties van een niet-bestaand verleden. De vorm verwijst naar een geschiedenis die niet heeft plaatsgevonden; de jaren dertig in de vinexwijk
• informatie  –  geen museum zonder bordjes; geschiedenisonderwijs. Idee is dat wanneer mensen feiten weten van de omgeving waarin zij zijn, zij daardoor een gevoel van verankering in de tijd krijgen
• verhalen  –  relaas van gebeurtenissen waarvan alleen delen van het decor nog bestaan. Hier was het.
• namen  – om historische betekenis te scheppen. Gewone onderdelen van het landschap krijgen  bijzondere namen, opdat zij bijzonder worden vormgegeven, en zich daarmee een plaats in de cultuurhistorie verwerven.

Vergetelheid
Alle strategieën behalve behoud leiden tot verdwijning.
Wat weg is komt nooit meer terug.
Wat weg is wordt vergeten, en de afwezigheid van wat vergeten is wordt niet opgemerkt.
Weg is weg.